Troi frer é Gran Dyab

Ce conte est extrait du recueil Lièvre Grand diable et autres contes créoles de l'Océan Indien, coll. "Fleuve et Flamme", Edicef, 1978, textes recueillis par M. Carayol et R. Chaudenson [nous avons respecté les graphies retenues par les auteurs].

"Kriké !
- Kraké mésyé !
- La klé dan out pos, la tay dan mon sak !
Mésyé La Foi la manz son foi ek in grin de sel.

Ma rakont aou troi frer, troi frer i sa marsé ; fini gran. E na enn lé in pti bosi, lé in pé invalid, in. Le do in pé bonbé. Alor lé dé zot lé plito normal. Anfin zot i kalkil in kou, i di :
"Mon frer, i di, ni sa fer in promnad.
Frer i di :
- Bin oui, i di, anon, puisk nou la fini gran ; nou la pi personn ; é koué ni fé la ?"
Té lontan té i travay pa tro, té i fé enn pti zafer ; i koné pa la kestyon déklarasyon, tou sa. Lavé pa bézoin kas la tet, vi voi. Kan i ariv ou vé travay zordi, ou vé alé travay, ou travay. Ou vé pa, la mem soz. Personn i rod pa ou. Apar ke ou lé létablisman ; le matin, blan la... gran matin, i fo ou i répon lapel ; i fo travay. Mé si ou lé an déor, ou kas pa la tet ; ou nana in pti klé par isi, in pti soz par laba ; ou i roul.

Bin, prépar azot manzé é frer la i di :
"Té ! i di, ou kosa ou i amenn ou ?"
In frer la i di :
"Amoin ? A ! i di, puisk mi sava la, moin la pa pour amenn la kouyonis pour manzé ; moin, i di, mi amenn bon kari."

Sa band la lé gayar sa !
Enn la i di :
"Moin mi tyé in volay, i di, mi fé in bon kari masalé, met in pé la sos pour aroz mon ri.
Lot i di :
- Moin, mi fé in kari koson, é pui enn salad, i di, mi prépar.
Ek lot, le pti fay la, i di :
- A ! Kosa ou i amenn ou ?
- Moin ? la di, mi préfer prandr in pé la farinn mai ; mi fé in bon gato mai ; asé pour moin.
- A ! la di, sa mem ou i trouv pour manzé ?
- A ! bin, la di, sakenn son gou !"

Anfin, zot i prépar zot manzé, tout zot afer. Li, li prépar son gato mai. Anpli enn kalbas de lo, zisteman kom na kalbasyé a ter la ; anpli son kalbas de lo. Band la i port pa de lo zot. Ali port son kalbas de lo. An rout. E zot i mont, i mont, i mont, vi voi. Li lé pa kapab tro marsé ; lé plito maladif li. I mont, i mont, i mont. I ariv a pé pré ver sé zer isi, in. Rod enn plas pour repozé, pour manzé. Pokor manzé ditou la. Depui gran matin, zot la monté. Sava rod azot enn plas sou in pyé de boi. I rai in pé la pay, met a ter. A ! enn la i di :
"Koné ? i di, la, moin la fin, la, in ! Depui gran matin pokor manzé, la di, anon manz in kou.
- Bin, i di, anon."
Dit zot frer la, i di :
"Bin, vyin manz ek nou !
- A ! di, amoin, i di, moin na pa fin moin. Manz azot, i di, moin taler."
Anfin, na enn get son manzé i komans gaté. I di :
"Bin, i di, depui gran matin nou la monté, la met la sos, kari la fini gaté !
I gout in bout la vyand, i di :
- A ! i di, mon manzé la fini gaté.
Lot i di :
- Alé aou don !
- Oui, i di.
- A ! i di, ma regard le myin."
Li regard le syin osi ; gaté ! manzé lé pi bon !

A ! aster, i sa regard sa ke lot, le boug fay la, linvalid la...
"A ! nout manzé la gaté, i di, bin, la pi bon ; la pi kapab manzé."
Anfin, i zet le manzé, la fin lé apré tyé azot.
Le boug le pli fay la, le frer pli fay la, i def son manzé, son gato mai, byin sek, an pin ; la poin la sos. Alor ou ran aou kont !
"Bin, i di, aster, i di, zot la pi manzé, é, i di, zot la fini fatigé. Bin, i di, manz in morso ek moin."
Anfin, li koup son gato mai an troi ; sek, sek, sek ; tel ki lé, lé pa gaté la. Donn son frer sakenn in morso. I trangl azot ; koté zot i lé, na poin de lo.
Li na son lo, li boi.
Li di :
"Oté ! donn amoin in pé de lo, ma toufé !
-A ! A- ! di, ou i touf kosa ? La di kan moin la di aou port de lo, ou lété pares, ou la poin vouli.
- Bin, i di, oui ; selman, i di, oté ! nou lé frer, oui, kan mem !
- Bin, lé frer, oui mon kamarad ! Kan moin la di port de lo, akoz la pa vouli ?"
Afin, i donn son frer in pé de lo. Selman i di :
"Moin lé fatigé, moin la, in ! La, zot dé, i port amoin sakenn in tour la.
- Bin, al di, ryin ke pour port aou ! Ou lé fay kom sa ! Na port aou."
Anfin, zot i manz. Fini manzé, zot i repoz.

Gran matin, i lev lank pour alé. I mars, i mars, i mars.
"E ! i di, moin mi komans in pé fatigé la, mon frer.
- Bin, enn i di, bin, mont sir mon do."
Bin, i mont. I port ali. I fil, i fil, i fil. LI trouv in bourik, in bourik dan le semin.
Bourik, band la i di sa "lann" ; mi di "bourik" moin.
I di :
"Amen sa an montan don !
- In, in, in ! i di ; ou lé fou, va ! i di ; mi sa va trap bourik de mounn pour amené !
I di :
- Rand mon bouyi, rand mon bouyi ; mon gato mai ou la manzé ; alé rand ali, si ou i menn pa bourik la.
- Nou lé frer la, i di !
- La poin dafer, i di, i fo ke ou i amenn sa !" Anfin, sé pa koman i fé, i trap le bourik ; i mont, i mont, i amenn ; i mont, i mont, i mont, i mont... La di :
"Oté ! dsand in pé a ter ! - E ! rand mon bouyi, rand mon bouyi ; mon gato mai ou la manzé ; rand ali, ma dsandr."
Aster, le gato mai la fini manzé ; la pi.
I trouv in sitern de lo. I di :
"Oté ! la di, port sa !
- Oté ! la di, mé koman mi fé pour port sa ?
- A ! rand mon bouyi, rand mon bouyi, si ou port pa sa ! I fé déza in bourik, in sitern."
I di :
"Port sa !"
Anfin, i lev le pti sitern.
Lontan i di sa "zar" ; koméla i di "sitern".

Lé plin sa ! I port, met sir le bourik, mont mem. I sa, i sava.
I ariv dan in androi i trouv in karo de mai. La di :
"Oté ! i di, kas dé troi zépi mai pour moi la dedan don !
- A ! A ! i di, ou lé fou ou ! La, mi sava kas mai de mounn !
- A ! rand mon bouyi, rand mon bouyi. A ! mon gato mai rand ! Si ou rand pa mon gato mai, tansyon in !"
I fil, i fil, i fil. Zot i ariv dan in androi i touv enn bel mézon, bel mézon, bel mézon.
"A ! A ! i di ; oté ! ala enn bonn zafer pour nou ! Le tar la fini rantré. Bin, koman i fé pour rantré la dedan ?"
Sa le boug lé invalid la, sa i di :
"Fo ni rantr. Koman i fé ? Fo rantré. Fo ni rantr. Ou sa ni dor ?
Azot la, i di :
- A ! mi rantr pa moin.
- A ! i di, rand mon bouyi, rand mon bouyi ; si ou rantr pa, rand mon gato mai !
- Bin, la di, bin, rantr aou avan !
I mont é li di :
-Menn bourik ansanb mon zar, mon zar de lo avek.
- A ! i di ; Oté ! koman ni fé pour menn gro bourik la, dan la kaz de mounn ?
- A ! rand mon bouyi, rand mon bouyi ; i fo ni mont létaz lao."
Anfin, sé pa koman la fé, la débat, la débat, la monté. La ariv lao ; i dor.
E sa la mézon Gran Dyab

"Kriké pour mésyé le Gran Dyab ! Zot i dor.
- Kraké mésyé !
- Zistoir lé manter. Pa moi la fé, in ! Si lé manter, gran mounn ! Mé selman, bin, moin lé oblizé ramas sa. Bin, nadfoi, i rakont sa ek marmay. Nadfoi, lé vré osi.
- Kriké !
- Sas ! Na de pasaz lé vré !

Zot la pa vouli ramas se bourik la ; se zar de lo la ; se mai la. Mé sa mem i sov zot vi. Pask le Gran Dyab va dévor azot si la poin in trik pour kal ali.
Anfin ariv an ler. Mé la dormi le soir. Gran Dyab lété pa la.
Le landemin, Gran Dyab i ariv. A ! A ! Debout, dan le fon, i fou in kou de zyé kom sa ; li voi de mounn an ler.
"E ! i di, zot lavé di toupé ou ! i di. Ki amenn azot isi ?
- Bin, i di, nou. Nou la veni.
- Bin, i di, pis in kou don !"
Atrap son zar de lo ; li la débousé ; poutou, poutou, br, br, br, br, br, br...
La di :
"Oté ! ti pis tro mon noir !"
Poutou, poutou, poutou...
"Ou ! Maman ! i di, aret, aret ! Oté ! i di, asé ! la di ; maman ! la di, ou va noiy amoin !
La di :
- Gran Dyab, la di, aou pisé in kou, va !"
Gran Dyab i fé enn espes pisé, foua... in instan, na pi !
Bin, i di, ala, mi arpis ankor in kou."
Dévid de lo dan le fon. Poutou, poutou, poutou, poutou...
"Bin, i di, Mon Dyé ! asé ! asper ! ou va voir, la di, ou va tyé amoin ! I di, kosa zot i manz ? Mi voudré voir."
La fini grenn tout mai la. La di :
"Voila in bousé pour vou !"
I anvoy é kan li la anvoyé la, vr... dan le fon, Grand Dyab la di :
"Oté ! I bril, mon frer ! Maman ! la di, sa mem out manzé ?
La di :
- Bin sa mem ; kosa ou vé ?
- A ! i di, asé mon frer ! i di, anvoy pi !
Aster, li di :
- Gran Dyab, i di, ou, la di, ri in kou !
Gran Dyab i fé in espes ri.
- In ! la di, si mi ri, mi vyin, in !
Gran Dyab i di :
- Bin, vyin !"
Mon noir ! Li la pins in kou le bourik la. Bourik la sot an ler ; la dsand dan leskalyé ; bourik la la dsand : parak, parak, parak, parak, parak...
Grand Dyab i di :
"Maman ! I di, Oté ! Ti ri tro mon noir ! la di ; A ! mi sava moin !"
An rout, parti, an rout... Pli trouvé le Gran Dyab !
Band la la gagn le mézon Gran Dyab. Alé voir ! In sinp kouyonis fé kour ali, pov boug !

Alor, mi travers lao, mi di :
"Té ! mi di, ou la gagn bon mézon. Donn amoin enn plas, ma fer in boukan (note).
La di :
- Kosa ? Ou lé fou va ! La poin la plas pour ou !"
Fou amoin in kou de pyé. La li anvoy amoin ; moin la veni rakont aou sa.




Lire la traduction

Exercice n° 15

1°) Relevez les formes rédupliquées dans le texte. Essayez de préciser leurs fonctions.

2°) A la différence du créole mauricien qui répartit très strictement les formes verbales (manz / manzé, finn / fini) selon que le verbe est en position finale, ou suivi d'un complément, en créole réunionnais, ce phénomène n'est pas exactement fixé et correspond à des variantes apparemment encore libres (même si la tendance semble être progressivement à une fixation du même type que celle de l'Ile Maurice) : cherchez des exemples précis dans le texte attestant cette variation libre ?


Corrigé

Note : Boukan : petite cabane, paillote.